Sanayi Yatırımlarının Yer Değiştirmesi

Türkiye’nin yeni teşvik sistemi[1], sanayi yatırımlarını daha stratejik, odaklı ve seçici bir perspektifle desteklemeyi, böylelikle yüksek teknoloji ve yerel kalkınma atılımlarını eş zamanlı gerçekleştirmeyi amaçlıyor[2]. Bu yeni sistemde sanayinin coğrafi olarak yeniden konumlandırılması da önemli bir gündem maddesi. Bu yeniden konumlandırma ile sanayi yatırımlarının İstanbul gibi metropollerden sosyoekonomik gelişmişlik seviyesi daha düşük olan bölgelere taşınması kolaylaştırılarak, bölgesel eşitsizliklerin azaltılması hedefleniyor. Bu hedef doğrultusunda yeni teşvik sisteminde, 1. Bölge’den 4., 5. ve 6. Bölge’ye[3] taşınan imalat sanayi yatırımlarının teşvik sistemine dahil edilmesi ve bu firmalar için asgari yatırım şartı aranmaksızın sigorta primi işveren hissesi desteği ve 6. Bölge yatırımları için sigorta primi desteği gibi teşviklerin tanımlanması, firmaların yer değiştirme (relocation) kararlarını etkileyebilecek nitelikte. Bununla birlikte başarılı bir taşınma sürecine bu gibi teşviklerin yanı sıra iş gücünün kalitesi, sosyal ve teknolojik altyapılar ile kurumlar arası iş birliği gibi unsurların da eşlik etmesi gerekiyor.

İstanbul’daki firmaların Gebze Organize Sanayi Bölgesi’ne (GOSB) taşınma motivasyonlarını inceleyen bir araştırma[4], endüstriyel faaliyetlerin mekânsal yeniden yapılanmasındaki temel dinamikleri anlamaya önemli bir katkı sunuyor. Çalışmaya göre firmalar karlılık ve verimliliklerini korumak için bir yandan mevcut yerdeki baskıları (itici faktörler), diğer yandan alternatif bölgelerin sunduğu imkanları (çekici faktörler) değerlendirerek yer değiştirme kararı alıyor. Yer değiştirmenin başarılı olabilmesi için ise bu faktörlerin doğru bir şekilde analiz edilmesi gerekli. İtici faktörler, firmanın mevcut konumunun karlılık açısından sürdürülebilir sınırlar dışında kalması nedeniyle yeni bir yere taşınmasını zorunlu kılan etkenler olarak tanımlanıyor[5]. Yüksek yaşam maliyeti, yüksek işçilik maliyeti ve nitelikli iş gücü eksikliği, ulaşım ve altyapıya ilişkin sorunlar, yüksek arazi fiyatları, küçük ve eski tesisler ile merkezi hükümet ve yerel yönetimlerin politikaları itici faktörlere örnek teşkil edebilir. Çekici faktörler ise firmalar için belirli bir bölgeyi cazip kılan unsurlara işaret ediyor[6]. Uygun fiyatlı araziler, gelişmiş altyapı olanakları, yerel ve ulusal düzeydeki teşvikler, karayolu ve demiryolu bağlantıları, limanlara yakınlık, kümelenmeler, teknoparkların varlığı, yeni teknoloji ve bilgi transferi imkânları, nitelikli iş gücüne erişim imkânı ve görece düşük iş gücü maliyetleri gibi avantajlar firmaların bu faktörleri barındıran bölgelere taşınmasını tetikleyebilir. Bu çerçevede GOSB’ye taşınan firmaların daha çok fiziksel altyapı ve maliyet avantajlarını önceliklendirdiği tespit edilmiş olmakla birlikte, yeni teşvik sistemindeki taşınma desteklerinin sosyoekonomik gelişmişlik seviyesi daha düşük olan bölgelere yönelik olduğu dikkate alındığında, teknoloji altyapısı, inovasyon olanakları, nitelikli iş gücü, bilgi transferi gibi diğer unsurların da firmaların kararları üzerinde belirleyici olması beklenebilir.

Kore’de imalat sanayi firmalarının taşınma davranışlarını kümelenme perspektifinden inceleyen bir başka çalışma[7] iş gücünün kalitesinin ve uzmanlaşmanın taşınmadaki önemine dikkat çekiyor. Bu araştırmaya göre, bir bölgede sektörün istihdam payı arttıkça, firmaların uzak mesafelere taşınma olasılığı da anlamlı bir biçimde yükseliyor. Üstelik bu taşınma, kimi durumlarda firmaların mevcut iş gücünü kaybetmesi gibi yüksek bir maliyete rağmen gerçekleşebiliyor. Bu örnekteki firmalar için uzmanlaşmış yan sanayi, nitelikli iş gücü ve bilgi/deneyim paylaşımına erişimin uzun vadede sunabileceği avantajlar daha değerli görülüyor.

Ancak taşınılacak bölgelerde nitelikli insan kaynağına erişimin mümkün olmadığı durumlarda, firmaların mevcut çalışanlarının yahut büyük şehirlerdeki nitelikli genç nüfusun yeni bölgelere yönelmesini sağlayacak adımların atılması da önemli. Bu bağlamda, sosyal altyapının geliştirilmesi – barınma, ulaşım, sağlık ve eğitim hizmetlerinin iyileştirilmesi – bireylerin yaşam kalitesini yükselteceğinden, çalışanların taşınma kararı almasını destekleyecek ve çalışan bağlılığını artıracak önemli bir unsur olarak karşımıza çıkıyor. Sosyal altyapının geliştirilmesine yönelik çabaların anlamlı sonuçlar verebilmesi ise merkezi hükümet, yerel yönetim ve özel sektör arasındaki iş birliğine bağlı.

Yer değiştirmenin firmaların mevcut iş yapış şekillerini gözden geçirmelerine, süreçlerini iyileştirmelerine ve yenilikçi çözümler geliştirmelerine olanak tanıması bağlamında inovasyonu desteklediği de söylenebilir. Ayrıca firmaların yer değiştirmesi, yeni bölgelerde daha fazla üretim ve ticaret faaliyeti gerçekleşeceği için bölgedeki sektör çeşitliliğini de artırır. Sektörel çeşitlilik ve firmaların taşınma kararını takiben teknolojik ilerlemeler çerçevesinde iş yapış şekillerini güncellemeleri, hem yerel iş gücünün yeni beceriler kazanmasını hem de nitelikli genç nüfusun bu bölgelere gelmesini destekleyecektir. Tüm bu yer değiştirme sürecinin başarılı olması için teşviklerin yalnızca vergi indirimleri, prim destekleri, arazi destekleri gibi dışsal teşviklerle sınırlı olmaması, aynı zamanda yerel iş gücünün gelişimi, sosyal ve teknolojik altyapının geliştirilmesi gibi unsurları da göz önünde bulundurması gerekiyor. Dolayısıyla kalkınma perspektifinden taşınma süreci yalnızca bir yer değişikliği olarak ele alınmamalı, aksine bir bölgenin ekonomik yapısının evrimleşmesine; daha dirençli, yenilikçi ve çeşitlendirilmiş bir ekonomik ortamın oluşmasına katkı sağlayan bir bölgesel kalkınma aracı olarak değerlendirilmeli.

[1] https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2025/05/20250530-2.pdf

[2] youtube.com/watch?si=n2rDrX3_-QLbMH_E&v=0fgd3o8W2YA&feature=youtu.be

[3] İlgili bölgelerdeki iller için bkz: https://www.sanayi.gov.tr/merkez-birimi/b94224510b7b/sege

[4] Barın, Elçin (2009), Industrial firm relocation: the case of Gebze organized industrial zone,

https://open.metu.edu.tr/handle/11511/18920

[5] A.g.e.

[6] A.g.e.

[7] Sung Hyo Hong (2014), Agglomeration and relocation: Manufacturing plant relocation in Korea

 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1056819023005675